Historia radia Pionier

Pionier to pierwsza polska konstrukcja odbiornika radiofonicznego po II wojnie światowej. Liczba wyprodukowanych egzemplarzy przekroczyła 1,5 miliona. Miał wiele odmian i wariantów. Artykuł jest poświęcony także modelom pokrewnym, spełniającym następujące warunki:

• były produkowane w Dzierżoniowie, wprowadzone do produkcji w latach 1948-1957;
• są zmontowane na blaszanym chassis o wymiarach  34x12 cm;
• mają taki sam układ elektryczny, jak któryś z Pionierów (np. Promyk, Lotos) lub taką sama obudowę (np. Mazur, Polonez).

Zanim powstał Pionier

---

Fabryka i początki produkcji

W listopadzie 1945 r. powstaje w miejscowości Rychbach na Dolnym Śląsku Państwowa Wytwórnia Odbiorników Radiowych (PWOR). W roku 1946 nazwę Rychbach zmieniono na Dzierżoniów a nazwę fabryki na Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych (PFOR). Równocześnie z PFOR powstaje w Dzierżoniowie Państwowa Wytwórnia Lamp Radiowych (PWLR) i Państwowa Wytwórnia Urządzeń Radiowych (PWUR). Ta ostatnia miała produkować sprzęt dla wojska i najmniej o niej wiemy. W 1947 r. ma w Dzierżoniowie swoją siedzibę  Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego (ZPR), tak więc Dzierżoniów staje się wówczas centrum polskiej radiotechniki⁽¹⁾.

Odbiorniki z odzysku

Pierwszym produktem PFOR był jednoobwodowy odbiornik "Ludowy", nazywany również "Hitlerkiem". Montowano go w niemieckich obudowach bakelitowych DKE38 i VE-301 z wykorzystaniem lamp pozostawionych przez Niemców w piwnicach oraz części zdemontowanych ze starych odbiorników. Liczba złożonych egzemplarzy wyniosła ok. 2000 szt. Część odbiorników otrzymywali pracownicy, zamiast wynagrodzenia za pracę. Bardziej rozbudowaną konstrukcją był dwuobwodowy odbiornik o nazwie "Srebrny Ton" lub "Limuzyna", zmontowany w liczbie ok. 350 szt. Produkcję szybko zakończono, gdyż wyczerpały się zapasy podzespołów z odzysku.

Licencyjna Aga

Na wiosnę 1947 roku została zakupiona w Szwecji licencja na produkcję radioodbiornika od firmy Aga-Baltic Radio AB. Pierwsze egzemplarze montowane były z części zakupionych w Szwecji, później większość podzespołów pochodziła z produkcji krajowej. Produkowano kilka odmian odbiornika Aga przeznaczonych do użytku domowego, dla szkół i świetlic oraz do instalacji radiowęzłowych. Produkcja Agi w Dzierżoniowie trwała do 1949 r., później została przeniesiona do Zakładów Radiowych im. Marcina Kasprzaka w Warszawie (ZRK) a w Dzierżoniowie skupiono się na nowym, polskim odbiorniku Pionier.

 

Pojawia się Pionier

---

11 maja 1948 r. Wrocławski Kurier Ilustrowany napisał: Fabryka dzierżoniowska przygotowuje się do wypuszczenia na rynek nowego radioodbiornika. Nosi on nazwę „Pionier". Fabryka rozpocznie masową produkcję już w lipcu br., a w grudniu ma osiągnąć 7.000 sztuk miesięcznie. Konstruktorami są polscy specjaliści inż. Rotkiewicz i inż. Brochstein. We wszystkich publikacjach na temat pierwszego polskiego powojennego odbiornika spotkać można tylko nazwisko Rotkiewicza, nikt nie wspomina o Brochsteinie. Niewiele wiadomości o współtwórcy Pioniera można też znaleźć gdziekolwiek. Wymienia go w swoich wspomnieniach Fryderyk Topolski⁽³⁾. Brochstein studiował na Politechnice Lwowskiej w poł. lat 30. XX w. a ok. 1937 r. wyjechał do Wilna, gdzie pracował w fabryce Towarzystwa Radiotechnicznego „ELEKTRIT” jako kierownik działu mechanicznego. Po wojnie spotykamy go w Dzierżoniowie, gdzie wstępuje do tutejszego oddziału Stowarzyszenia Elektryków Polskich⁽⁴⁾. W latach 1951-52 przenosi się do Warszawy, gdzie organizuje produkcję w Zakładach im. M. Kasprzaka. W połowie lat 50. wyjeżdża z Polski. W późniejszym okresie nazwisko Brochsteina pojawia się w Wiadomościach Urzędu Patentowego⁽⁵⁾: 70b 14045. 29.11 1960. 10.3 1961. Mgr inż. Eugeniusz Brochstein. Warszawa, Polska. Wkład wymienny do długopisu. Zbieżność nazwisk może być przypadkowa. 

Nie wiemy, jaka cześć projektu była dziełem Wilhelma Rotkiewicza, a jaka Eugeniusza Brochsteina. Patrząc na stanowisko tego ostatniego w TR Elektrit (kierownik działu mechanicznego), mógł się zajmować częścią mechaniczną odbiornika.

Układ elektryczny Pioniera jest bardzo bliski odbiornikom Philipsa 203-U i 204-U. Nic w tym dziwnego, gdyż używając lamp Philipsa UCH21 i UBL21, zaprojektowanych dla uniwersalnych odbiorników superheterodynowych, trudno było wymyślić coś mocno odmiennego.

Z notatki we Wrocławskim Kurierze Ilustrowanym wiemy, że produkcja Pioniera miała ruszyć w lipcu 1948 r., ruszyła 3 sierpnia⁽¹⁾. Pioniera zaprezentowano na Wystawie Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, która trwała od lica do 31 października.

Liczbę odbiorników wyprodukowanych w poszczególnych latach można znaleźć w spisie produkcji, odtworzonym na podstawie nieistniejących już dokumentów fabrycznych.

 

Klasyczne Pioniery z kwadratową skalą

---

Pioniery miały obudowy bakelitowe lub drewniane. Bakelitowe produkowano we własnej bakeliciarni, która powstała już w 1947 r. a drewniane były zamawiane w okolicznych zakładach drzewnych. Obudowa bakelitowa miała początkowo pionowe szczebelki maskownicy głośnika (w naszych opracowaniach: BA-1). Nad skalą był znak firmowy CZPE (Centralny Zarząd Przemysłu Elektrotechnicznego) i ZPR (Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego) a pod skalą nazwa Pionier. Ten wzór obudowy występował w pierwszych Pionierach i przetrwał bez zmian do końca produkcji. Później pojawiła się obudowa z poziomymi szczebelkami maskownicy głośnika (w naszych opracowaniach: BA-2). Pod skalą była nazwę Pionier a pod głośnikiem znak firmowy CZPE, zmieniony później na T-6.

Użyte poniżej nazwy modeli, np. Pionier (48), Pionier (49a) itp. są umowne. Nie występowały w oznaczeniach producenta i zostały wprowadzone w naszym katalogu w celach dydaktycznych. Wszystkie odbiorniki z kwadratową skalą będą porównywane z najczęściej spotykanym Pionierem – modelem U2. Informacje o cechach charakterystycznych poszczególnych odmian Pioniera pochodzą z obserwacji poczynionych przez redaktorów strony oldradio.pl oraz uczestników Forum-Trioda. Orientacyjne liczby wyprodukowanych egzemplarzy ustalone zostały na podstawie numerów fabrycznych umieszczanych na chassis oraz tzw. spisu SP6HUK. W momentach wprowadzania zmian w konstrukcji i układzie elektrycznym powstawały egzemplarze, które łączyły cechy poprzednika i następcy. Kolejność numerów fabrycznych mogła nie być zgodna z chronologią, gdyż numery były trwale nanoszone przy produkcji chassis, a chassis wykorzystywane w kolejności ich ustawienia na regałach w magazynie.

Wersje Pioniera oznaczone u nas jako Pionier (48) i Pionier (49a), opisane w dwóch poniższych punktach, nazywane były przez dawnych radiotechników „pierwszy pionier” lub „Pionier I”. W spisie SP6HUK odbiorniki te zaliczone są do pozycji Pionier U1.

Pionier (48)

Nazwą Pionier (48) będziemy oznaczać pierwszą partie odbiorników, wyprodukowaną w 1948 i na początku 1949 roku. Występowały tylko w obudowach bakelitowych z pionowymi szczebelkami. Poniżej wymienione zostaną ich charakterystyczne cechy (w porównaniu z późniejszym Pionierem U2).

• Brak kwadratowej, blaszanej podstawy skali i wskazówki z uchwytami dla żarówek;
• Skala mocowana jest do wprost do skrzynki za pomocą czterech blaszek, na skali występowały nazwy miast dla fal krótkich;
• Dwie górne blaszki w kształcie litery „Z” służą równocześnie do mocowania oprawek żarówek oświetlenia skali;
• Na osi kondensatora strojeniowego zamocowana jest okrągła, pełna tarcza ze zintegrowaną wskazówką skali;
• Dławik w filtrze zasilania zamiast opornika;
• Kondensator elektrolityczne filtra zasilania umieszczone pod spodem chassis;
• Cewki obwodów wejściowych od Agi w aluminiowym kubku;
• Cewki oscylatora od Agi na grubej bakelitowej rurce pod chassis;
• Prostopadłościenne obudowy filtrów p.cz. z Agi;
• Jasne oporniki dużej mocy firmy Vithrom - redukcyjny i ogólnego minusa.
• Tylna ścianka z 9 poziomymi rzędami otworów po 30 otworów w rzędzie na obszarze regularnego prostokąta, zwana u nas "wzorem starszym”;
• Na tylnej ściance są napisy: PAŃSTWOWA FABRYKA ODBIORNIKÓW RADIOWYCH / DZIERŻONIÓW / TYP „PIONIER”, nie ma znaku firmowego PFOR; 

Według spisu SP6HUK liczba odbiorników wyprodukowanych w roku 1948 wyniosła 5767 sztuk. Według obserwacji poczynionych przez uczestników Forum-Trioda, liczba tych odbiorników wyniosła łącznie w latach 1948-49 ok. 10 tys. sztuk.

Pionier (49a)

W roku 1949 wystąpiły niewielkie zmiany w umownie nazwanej odmianie (49a):

• Zmiana ustawienia kondensatora zmiennego z poziomego na pionowe a w konsekwencji inny przebieg linki napędu do kondensatora i skali. Nie są znane powody takiej zmiany;
• Zmiany konstrukcyjne przełącznika zakresów – krótsza oś, inny mechanizm zapadki ustalającej kąt obrotu;
• Kilka tysięcy ostatnich odbiorników z tego modelu miało podstawki lampowe montowane pod chassis.

Według spisu SP6HUK w 1949 r. wyprodukowano 14043 sztuk Pionierów. Z obserwacji numerów na chassis wynika, że ok. 5 tys. z nich miało kondensator poziomy, czyli były modelem Pionier (48). Łączna produkcja Pionierów z dławikiem oraz cewkami i filtrami od Agi (48 i 49a) wyniosła 19815 sztuk. Niektóre odbiorniki z kondensatorem pionowym (późniejsze) mają niższe numery niż te z kondensatorem poziomym (wcześniejsze). To zwirowanie dotyczy numeracji w okolicy 10 tys. i wynika z wcześniejszego nabijania numerów seryjnych na chassis, jeszcze przed montażem. Najwyższy znaleziony numer dla (48) to 13233 a najniższy numer dla (49a) to 009729. Nie jest wykluczone, że znajdą się Pioniery (49a) z numerami wyższymi, niż 020000.

Pionier (49b)

Największe zmiany w konstrukcji Pioniera nastąpiły w roku 1949 w wersji oznaczonej w naszym katalogu jako (49b):

• Znikły cewki obwodów wejściowych w aluminiowym kubku ekranującym (z Agi)
• Znikły cewki oscylatora, nawijane na rurkowym korpusie umieszczone pod chassis (z Agi)
• Wszystkie wyżej wymienione cewki wraz z towarzyszącymi kondensatorami trafiły na zintergrowany przełącznik zakresów
• Wprowadzono nowy wzór filtrów p.cz. w okrągłuych kubkach aluminiowych (zamiast filtrów z Agi)
• Skala nie jest już jest mocowana do obudowy lecz do kwadratowej, blaszanej płyty przykręconej od frontu do chassis 
• Znikła okrągła tarcza ze wskazówką, pojawiło się ażurowe koło napędu skali i oddzielna wskazówka
• W filtrze zasilacza anodowego zamiast dławika zastosowano opornik
• Podwójny kondensator elektrolityczny w filtrze zasilacza jest umieszczony pionowo nad chassis
• Na tylnej ściance, jeszcze ze starym szablonem otworów, pojawia się nowa nazwą producenta „Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych T-6". Nie ma jeszcze znaku firmowego;

Najważniejsze zmiany, czyli nowe cewki obwodów wejściowych, heterodymy i filtry p.cz. można kojarzyć z uruchomionym w 1949 r. nowym oddziałem nawijalni, zajmującym się elementami indukcyjnymi w.cz.

W spisie SP6HUK ta odmiana policzona jest jako Pionier U-2 bak z podana liczbą 24398 egzemplarzy wyprodukowanych w roku 1949. Pionier (49b) od późniejszej popularnej wersji U2 różnił sie praktycznie tylko wyglądem tylnej ścianki, którą tutaj prezentujemy. Zdjęcia Pioniera (48), (49a) i (49a) przesłał do oldradio.pl SP7SQP.

Pionier U-II

Pionier U II jest niemal identyczny, jak (49b). Zauważalne różnice to zmodyfikowany układ graficzny stacji radiowych na skali i dopisek U II na tylnej ściance. Wzór tylnej ścianki pozostał prawie bez zmian (zmieni się nieco w Pionierze U2). Napisy brzmią: DOLNOŚLĄSKIE ZAKŁADY WYTWÓRCZE URZĄDZEŃ RADIOWYCH T6 / DZIERŻONIÓW / TYP „PIONIER” U II. Nie ma znaku firmowego DZWUR ani T-6. ZOdbiorniki z taka ścianką pochodzą z końca roku 1949 lub początku 1950.

W spisie SP6HUK  ta odmiana włączona jest do pozycji Pionier U-2 bak. Być może tak się miał nazywać pierwotnie (z "rzymską" dwójką w nazwie) masowo produkowany Pionier  ale z nieznanych powodów rzymską dwójkę zmieniono na dwójkę arabską.

 

Pionier U2

Pionier U2 jest najczęściej spotykanym radiem ze słowem Pionier w nazwie. Produkowany był w latach 1950-1954 w łącznej liczbie ponad 600 tys. sztuk. W porównaniu z Pionierem U-II nic istotnego się nie zmieniło, rzymską dwójkę zmieniono na dwójkę arabską. Dotychczasowe Pioniery miały wyłącznie obudowę bakelitową z pionowymi szczebelkami (BA-1). Dla Pioniera U2 zaprojektowano zmodyfikowany wzór obudowy bakelitowej (BA-2) z poziomymi szczebelkami. Wyjątkowo w roku 1952 zastosowano także  drewnianą obudowę DR-5 z Mazura. Spotyka się też nieliczne egzemplarze w drewnianych obudowach z lat 1953-54, nie wiadomo jednak, czy takie wyszły z fabryki, czy są efektem wymiany przez serwis lub użytkownika.

Budowa Pioniera U2 została omówiona w odrębnym artykule. Można wyróżnić trzy generacje Pioniera U2, w naszym opracowaniu z dodatkowymi oznaczeniami w nawiasach. W tym podziale uwzględniono głównie cechy, które da się zauważyć przy oglądaniu odbiornika ze zdjętą tylną ścianką, w mniejszym stopniu interesując się układem elektrycznym.

Pionier U2 (DZWUR)

Na początku roku 1950 w miejsce Pioniera U II pojawił się Pionier U2. W stosunku do poprzednika zmienił się wzór tylnej ścianki, m.in. układ otworów wentylacyjnych. Napisy na ściance  brzmią teraz: DOLNOŚLĄSKIE ZAKŁADY WYTWÓRCZE URZĄDZEŃ RADIOWYCH / DZIERŻONIÓW / Typ PIONIER U2. Nad nazwą fabryki pojawił się po raz pierwszy znak firmowy T-6.

Pionier U2 (filtry p.cz. zaciskane)

Pełna nazwa fabryki bardzo szybko znikła z tylnej ścianki. Odtąd kolejne odbiorniki będą miały tylko znak firmowy T-6 i napis Typ PIONIER U2. Począwszy od Pioniera (49b), aluminiowe kubki ekranujące filtry p.cz. były trwale zamocowane do chassis blaszanymi zaciskami. Nazwiemy je umownie „filtrami zaciskanymi”.  Charakterystycznym elementem widocznym po zdjęciu tylnej ścianki jest pionowa, tekstolitowa płytka z gniazdami A-Z (antena – uziemienie) i eliminatorem p.cz. W Pionierze U2 ma ona wysokość 7 cm.

Pionier U2 (filtry p.cz. klinowane)

Około połowy roku 1951 filtry zaciskane zostały zastąpione nowym typem. Tekstolitowa płytka, na której umieszczono elementy filtra miały u góry i na dole wypusty ze szczelinami, wystające poza aluminiowy kubek. W te szczeliny wsuwało się tekstolitowe kliny, które dociskały kubek wraz z filtrem do chassis. Równocześnie ze zmianą konstrukcji filtrów można zaobserwować zmianę przełącznika napięć zasilających. W miejsce dotychczasowego 7+1 pin pozostało tylko 7 pinów na obwodzie. Ta odmiana Pioniera U2 produkowana była do końca roku 1953. W 2. połowie roku 1953 w miejsce kolorowej skali pojawiła się zielona (nadal z falami krótkimi od 16 m i Katowicami) a  przy końcu roku wysokość płytki z gniazdami A-Z zmniejszyła się do 5 cm. W omawianych dotychczas odmianach stosowane było równoległe zasilanie siatki pierwszej mieszacza.

 

W latach 1953-56 na skali wszystkich polskich odbiorników, także Pioniera, występowała w miejscu Katowic nazwa Stalinogród, gdyż w okresie od 9 marca 1953 do 20 grudnia 1956 taka była urzędowa nawa miasta. Wprowadzono ją po śmierci Józefa Stalina a cofnięto w  październiku 1956. W roku 1954 zawężono w Pionierze, zakres fal krótkich.  Znikły większe częstotliwości, czyli pasma 16, 19 i 25 m.  Związane to było z wydaną przez Urząd Rady Ministrów w czerwcu 1953 r. ściśle tajną Uchwałą nr 418, w której zobowiązywano Ministra Przemysłu Maszynowego do wprowadzenia w produkcji odbiorników radiowych odpowiednich zmian konstrukcyjnych, w wyniku których odbieralność w zakresie fal krótkich byłaby jedynie w paśmie od 31 do 51 m. W rozporządzeniu wymienione są z nazwy odbiorniki Pionier i Aga. Taki zakres miał obowiązywać również w odbiornikach wprowadzanych do produkcji w przyszłości. Zmiany te wprowadzono w celu utrudnienia odbioru polskojęzycznych audycji, nadawanych z zagranicy (Wolna Europa, Głos Ameryki, Radio Londyn), słyszalnych dobrze w pasmach 16 i 25 m. Ten stan trwał do końca roku 1956, kiedy to pasma 16, 19 i 25m pojawiły ponownie.

Pionier U2 (31m)

W ostatniej partii produkcyjnej Pioniera U2 uwzględniono opisany wyżej stan prawny w Polsce. Było to ponad 100 tys. egzemplarzy wyprodukowane w 1. Połowie 1954 r. Odbiornik miał zieloną skalę z falami krótkimi od 31 m i nazwą Stalinogród. Skalę oświetla jedna żarówka. Równocześnie zmienił się pierwszy filtr p.cz., który został pozbawiony kubka ekranującego.

Pionier U3

Po wprowadzeniu ograniczenia zakresu fal krótkich pojawiła się wersja Pionier U3. Pierwsze egzemplarze Pioniera U3 pochodzą z 2. połowy roku 1954. W „Katalogu sprzętu radiowego” z 1957 r. inż. Jan Bartkiewicz pisze: Odbiornik ma jedynie niewielkie zmiany w sposobie doprowadzenia automatycznej regulacji wzmocnienia do pierwszej elektronówki UCH21; zastosowano tu układ szeregowy, a nie jak w Pionierze U2 - równoległy. Pionier U3 miał zazwyczaj obudowę drewnianą ale nie było to regułą. Z przodu różnił się od poprzednika skalą w kolorze zielonym, z nazwą Stalinogród w miejscu Katowic i falami krótkimi od 31m. Z tyłu można zauważyć, że pierwszy filtr p.cz. nie ma kubka ekranującego. W stosowanych przez ostatnie 3 lata filtrach kubek był elementem mocowania filtra do chassis. Teraz powrócono do pierwotnego sposobu mocowania, zaciskania podstawy filtra do chassis. Jak w ostatnich egzemplarzach Pioniera U2, skalę oświetla tylko jedna żarówka. Skala jest wsuwana do podstawy – dawniej, przy dwóch żarówkach, uchwyty żarówek były uchylane do góry i stanowiły równocześnie elementy mocujące dla skali. Płytka z gniazdami A-Z ma wysokość 5 cm i wycięcie u góry w kształcie litery „U”.

Pionier U

Typ odbiornika (litera "U" bez numeru) mógłby sugerować, że był produkowany wcześniej, niż U2 i U3. Numery fabryczne oraz daty produkcji elementów składowych wskazują, że Pionier U powstawał w końcowym okresie produkcji Pionierów z kwadratową skalą. Najstarsze napotkane egzemplarze Pioniera U pochodzą z początku 1955 roku. Charakterystycznym elementem w widoku wnętrza od tyłu była płytka gniazd A-Z z wycięciem w kształcie litery „U” na górze. Początkowo Pionier U miał taką skalę, jak poprzednik (zielona, 31 m, Stalinogród) a przy końcu 1956 r. wróciły zakresy 16m, 19m  i 25m.

 

Pioniery U3 i U nie mają odrębnej pozycji w spisie SP6HUK, przypuszczalnie zostały policzone razem z U-2 lub ujęte w pozycji Pionier T-2.

 

 

Pioniery z poziomą skalą i Promyki

---

Pionier I 6181

Po ośmiu latach produkcji Pioniera z kwadratową skalą, w 1956 roku pojawił się Pionier I ze skalą poziomą. Umieszczono ją w dolnej części ścianki czołowej. Wskutek tej zmiany potencjometr został przesunięty na lewą stronę obok skali. Zmienił się kształt gałek, który będzie później powtórzony w Promyku i kolejnych modelach z Diory.

Całą szerokość ścianki czołowej nad skalą zajmuje sklejka oklejona maskującą tkaniną, do której przykręcony jest głośnik. Obudowa – w tym modelu wyłącznie drewniana – jest teraz trochę wyższa przy tej samej szerokości. Pozostaje ten sam, co w starszych Pionierach okrągły głośnik osłonięty płótnem przywiązanym sznurkiem do magnesu. Do głośnika umocowany jest  transformator głośnikowy. W wyższej obecnie obudowie głośnik został przesunięty w górę, co pozwoliło na wyeliminowanie wycięcia na głośnik w chassis. Tuż pod głośnikiem znalazł się jeden z kondensatorów elektrolitycznych.

Odbiornik zachował zakres fal krótkich 31 – 49 m, ograniczony odgórnie w 1954 r. Na skali w miejscu Katowic jest nazwa Stalingród. Tylna ścianka prawie nie różni się od produkowanych dotychczas Pionierów, nadal ma znak firmowy T6.

Pionier I 6161

Pomimo niższego symbolu, Pionier I 6161  był produkowany później, niż Pionier I 6181. Datowane elementy wskazują na rok 1957. W porównaniu z poprzednikiem Pionier 6161 ma znów pasma 16 i 19 m na falach krótkich. W porównaniu z Pionierem 6181 ma nieco niższą skalę oraz inaczej poprowadzoną linkę napędu skali. Gałki z Pioniera I 6181 (końcówka wyprofilowana na prostokąt) nie pasują do 6161 (końcówka ma kształt ściętego walca).

W 1957 r. fabryka w Dzierżoniowie, nosząca wtedy nazwę T-6,  ogłosiła konkurs na nazwę i znak firmowy. Wygrała nazwa DIORA, będąca anagramem słowa RADIO. Znak firmowy Diory widniał na ściankach tylnych większości Pionierów I 6161 i następnych produktach.

Spis produkcji podaje liczbę egzemplarzy: 396 204  i lata produkcji: 1956-1959, łącznie dla Pioniera I, nie oddzielając modeli 6861 i 6161. 

Noteć

Odbiornik Noteć nie jest wymieniony w spisie produkcji ale jest o nim wzmianka w publikacji "40 lat Zakładów Radiowych Diora" (1) na str. 47, jako o jednej z modyfikacji Pioniera. Noteć wygląda tak, jak Pionier I. Odbiornik jest niemal identyczny, jak Pionier I 6181. Ma wewnątrz stary, okrągły głośnik owinięty w płótno a na skali fale krótkie zaczynają się od 31 m. Charakterystyczne cechy Noteci to obudowa znacznie ciemniejsza od Pionierów, materiał głośnikowy o strukturze supełkowej jak w Pionierze U2 i tylna ścianka z napisem Noteć. . W niektórych egzemplarze jest skreślona nazwa Noteć i przybita pieczątka Pionier I 6181.

Promyk 6171

Promyk 6171 rozpoczął długo produkowaną (1957-67) serię Promyków, których liczba wyniosła prawie 248 tys. sztuk. Odbiornik miał chassis, układ elektryczny  i elementy składowe identyczne, jak Pionier I 6161. Włożono je tylko do bakelitowej obudowy. Zastosowano w nich oporniki i kondensatory nowszej konstrukcji..

Pionier III

Pionier III wspomniany był w katalogu Zjednoczenia Przemysłu Elektronicznego w 1960 r. Zawarte tam informacje mogłyby jednak dotyczyć każdego z polskich odbiorników uniwersalnych a na niewielkim, czarno-białym zdjęciu wygląda identycznie, jak opisany niżej Lotos. Informacja o Pionierze III pojawiła się też w RA-2/61 str. 51 w artykule "Przegląd asortymentu wyrobów radiotechnicznych rozprowadzanych na naszym rynku", gdzie podane były tylko ważniejsze parametry odbiornika i jego cena: 700 zł.

Lotos 6192

Informacje o Lotosie trudno znaleźć w oficjalnych źródłach, jednak istnieją zachowane egzemplarze odbiornika i pojawia się on z rzadka na aukcjach internetowych. W. Trusz umieścił OR Lotos wraz z Promykiem na wspólnym schemacie⁽⁶⁾. Szacuje się, że mógł być produkowany w 1957 r. W napotkanych egzemplarzach napis Lotos był tylko na tylnej ściance.

Promyk 6192

Promyk 6192 miał układ identyczny jak w Promyku 6171, natomiast obudowa wspólną z odbiornikiem bateryjnym Juhas 6097. Produkowany był w dwóch wersjach kolorystycznych – czarny i brązowy.

Promyk 20402

Układ elektryczny jest taki sam, jak w Promyku 6171, skrzynka Promyka 20402  jest o 3 cm dłuższa i 2 cm wyższa, prawdopodobnie przygotowana już dla odbiornika Nokturn 6174. Jedyną różnicą jest brak wycięcia na klawisze. W Promyku 6171 chassis 34 x 12 cm zamocowane było do bocznych ścianek obudowy. Tutaj obudowa jest szersza. Chassis ma blaszane, ukośne wsporniki, które opierają się na dnie obudowy i przykręcone są czterema śrubami od dołu. Skala w Promyku 20402 obejmuje całą szerokość odbiornika, także gałki. W modelu 6171 skala była krótsza, a osie elementów regulacyjnych umieszczone w otworach obudowy bo bokach skali. W przełączniku zakresów zastosowano montaż elementów na płytce drukowanej.

Promyk był najdłużej - do roku 1967 - produkowanym w Polsce (być może i na świecie) odbiornikiem zbudowanym na lampach uniwersalnych serii "U".  W tym czasie było powstało w Polsce wiele nowoczesnych odbiorników na lampach serii E80, takiże z zakresem UKF. W sumie było to ponad 100 modeli. A na zakup Promyka wciąż byli chętni.

 

Odbiorniki bateryjne

---

Przez kilkanaście po II wojnie światowej wiele miejscowości w Polsce nie było zelektryfikowanych. Dla mieszkańców tych rejonów przeznaczone były odbiorniki bateryjne. W 1951 r. zaczęła je produkować PFOR. Były to modele Pionier B oraz Juhas. Obydwa występowały w licznych odmianach, układowo niewiele się różniących. Umożliwiały odbiór na trzech zakresach fal: długich, średnich i krótkich. Zasilanie stanowiły dwie baterie: żarzenia 1,5V i anodowa 80-120V. Znamionowa moc wyjściowa wynosiła 0,15W. W pierwszych egzemplarzach Pioniera B wykorzystywano bateryjne lampy Philipsa DK21, DF21, DAC21 i DL21. Większość odbiorników zbudowana był na lampach miniaturowych 1R5T, 1T4T,1 S5T i 3S4T produkowanych przez węgierski Tungsram, a później także w Polsce przez ZWLE Telam. Produkcja Pioniera B trwała do roku 1958 (ponad 130 tys. szt.). W roku 1957 pojawiły się bateryjne odbiorniki Juhas.

Pionier B

Jako pierwszy (1951) powstał odbiornik Pionier B w skrzynce bakelitowej. Następnie odbiorniki Pionier B 6062  i  Pionier B2 (1951-53) montowanye były równocześnie w skrzynkach bakelitowych i drewnianych (1952-58) a na końcu  Pionier B3 tylko w skrzynce drewnianej.

Juhas

Juhas to odbiornik o zasilaniu bateryjnym, następca Pioniera B. Pozostał ten sam układ elekrtyczny z niewielkimi zmianami. Zmieniła sie skrzynka i układ skali. W miejsce kwadratowej skali zegarowej wprowadzono pozioma skalę umieszczoną między gałkami odbiornika, podobnie jak w modelu Pionier I. Odbiorniki w obudowach bakelitowych Juhas 6097 (ponad 80 tys. szt) były produkowane w latach 1957-64. Obudowy drewniane miały trzy wzory: Juhas 6071 w obudowie Pioniera I,  Juhas 6073 w oryginalnej obudowie kanciastej i Juhas w obudowie Lotosa. Odbiorniki w obudowach drewnianych produkowane były w latach 1958-65 w łącznej liczbie ponad 370 tys. szt.

 

Odbiorniki z przełącznikiem klawiszowym

---

Nokturn 6174

Dotychczasowe odbiorniki uniwersalne miały obrotowy przełącznik zakresów. W Nokturnie 6174  po raz pierwszy zastosowano przełącznik klawiszowy. Cztery klawisze wykorzystano do włączania zakresów fal długich, średnich (podzielonych na dwa podzakresy) i krótkich. Układ elektryczny wzorowany jest na OR Promyk a całość zamknięta w bakelitowej obudowie, takiej samej, jak w Promyku 20402 z dodatkowym wycięciem na klawisze. Chassis mocowane jest także do dna do obudowy, ale blaszane nogi są prostopadłe.

Zaglądając do wnętrza od tyłu można zauważyć znacznie mniejsze filtry p.cz. strojone od dołu i od góry oraz wycięcie w tylnej ściance chassis w kształcie trapezu, dające dostęp do trymerów przełącznika zakresów. Inny jest rozkład podzespołów na płycie górnej chassis; w miejscu dawnego przełącznika zakresów jest teraz pierwsza lampa UCH21. W późniejszych egzemplarzach na tyle chassis pojawił się owalny otwór, przewidziany do zamontowania gniazda do przyłączenia gramofonu lub innego urządzenia.

Cena po ukazaniu się wynosiła 1050 zł, a w roku 1961 r. 660 zł.

Produkcję pierwszych egzemplarzy rozpoczęto w końcu 1957 r. (314 szt.), produkcja masowa ruszyła  w roku 1958 i trwała do 1961. Łączna liczba wyprodukowanych Nokturnów (bez podziału na 8174 i 6181) wyniosła 101 tys. szt.

Nokturn 6181

Nokturn 6174 miał dwa podzakresy fal średnich i jeden fal krótkich. W Nokturnie 6181 zamiast fal średnich podzielono na dwa podzakresy fale krótkie, rozszerzając równocześnie zakres fal krótkich o pasma 16 i 19 m. Ponadto na wszystkich zakresach zastosowano obwody wejściowe typu transformatorowego, co zmniejszyło podatność odbiornika na zakłócenia. W produkcji miał się ukazać od kwietnia 1958 r. Istnienia w naturze nie stwierdzono.

Sonatina 6175

Sonatina 6175 miała układ elektryczny i konstrukcję mechaniczną identyczne, jak w Nokturnie 6174, natomiast skrzynka wykonana była z drewna i politurowana na ciemno. Przód odbiornika zdobiła efektowna ramka polistyrenowa. Cena początkowo wynosiła 1250 zł. a w 1961 r. 1050 zł. Łączna liczba odbiorników Sonatina, wyprodukowanych w czasie 6 lat wyniosła 200 tys. szt.

Sonatina 6182

Sonatina 6182 to modyfikacja odmianyu 6175, polegająca na rozszerzeniu fal krótkich o pasma 16 i 19 m oraz podziale fal krótkich na dwa podzakresy. W produkcji od kwietna 1958 r.

 

Odbiorniki z transformatorem sieciowym

---

Mazur

We wnętrzu drewnianej obudowy mógł się znaleźć zarówno Pionier jak i Mazur. Było kilka wzorów obudowy. W katalogu oldradio.pl zostały oznaczone symbolami DR- z numerkiem, by móc wskazać, o której obudowie mówimy. Symbole te są umowne i nie były nigdy używane przez producenta. Najstarsze Mazury, ok. 15 tys. szt., montowane były w ozdobnej obudowie DR-5.

We wnętrzu drewnianej obudowy mógł się znaleźć zarówno Pionier jak i Mazur. Było kilka wzorów obudowy. W katalogu oldradio.pl zostały oznaczone symbolami DR-1 do DR-7.  Symbole te są umowne i nie były nigdy używane przez producenta.

 

W Mazurze zastosowano transformator sieciowy, którego nie było w Pionierach. W związku z tym odbiornik mógł być zasilany tylko z sieci prądu przemiennego. Dzięki transformatorowi chassis Mazura zostało odizolowane od napięcia zmiennego i dotknięcie części metalowych nie groziło porażeniem użytkownika. Pozwoliło to na bezpieczne zamontowanie w odbiorniku gniazd gramofonu elektrycznego. Transformator umożliwił zastosowanie lamp serii "E" o napięciu żarzenia 6,3V  połączonych równolegle, bez stosowania kłopotliwego opornika redukcyjnego. Dodatkowe uzwojenie wtórne służyło do żarzenia lampy prostowniczej AZ1 napięciem 4V. Transformator jest dobrze widoczny w prawym, dolnym rogu zdjęcia wnętrza Mazura. Nad transformatorem umieszczono lampę prostownika dwupołówkowego AZ1. Główne różnice między Mazurem a Pionierem, to:

• zastosowanie transformatora sieciowego;
• zastosowanie lamp serii „E” zamiast „U” z włóknami żarzenia łączonymi równolegle;
• dwupołówkowy prostownik napięcia anodowego na lampie AZ1;
• gniazdo gramofonu na tylnej ściance;
• dodatkowa pozycja "gramofon" na przełączniku zakresów;
• skokowa regulacja barwy tonu za pomocą przełącznika.

Mazur produkowany był w latach 1952-56 w liczbie prawie 190 tys. sztuk. Mógł mieć jeden z pięciu wzorów obudowy drewnianej. Można wyróżnić cztery warianty:

1. Pierwsza seria (52a), ok. 15 tys. szt. montowana była w ozdobnych, nieco wyższych obudowach DR-5. Miały trójkolorową skalę, zakres fal krótkich od 16m i nazwę Katowice na skali.
2. Kolejne 15 tys. szt., (52b), również z 1952 r. miały obudowę DR-7, krótkie od 16m i Katowice. Część z nich była jeszcze ze skalą trójkolorową a ostatnie ze skalą w kolorze zielonym.
3. Dalsza produkcja w roku 1952 oraz rok 1953 to obudowy DR-1, DR-2 i DR-3 oraz skala identyczna jak w (52b).
4. Ostatnie 90 tys. szt. z lat 1954-56 to nadal obudowy DR-1, DR-2 i DR-3. Zmienił się zakres fal krótkich (od 31m) i w miejscu Katowic jest Stalinogród.

Mazur-Lux

Różnica między Mazurem-Lux a Mazurem polegała tylko na innym wykonaniu obudowy. Była to jedna z najbardziej oryginalnych skrzynek w historii polskich odbiorników. Miała wydłużony kształt z okrągłą skalą zegarową pośrodku. Pokrętła znalazły się poniżej skali. Cała przednia ścianka pokryta była tkaniną maskująca głośnik z delikatnymi, drewnianymi listewkami ozdobnymi. Produkowany był w latach 1955-57 w liczbie ponad 55 tys. sztuk.

Mazur I, Mazur II

Te odbiorniki wykraczają nieco poza zakres naszego opracowania. Nie mają wspólnego układu elektrycznego ani wspólnych skrzynek z Pionierem, ale nazywają się „Mazur”, i dlatego tutaj trafiły.  Mazur I 6261 to odbiornik z układem elektrycznym klasycznego Mazura, umieszczony w dużej, drewnianej skrzyni. Wyprodukowano ich ponad 78 tys. szt. w latach 1956-59. Mazur II 6262 otrzymał dodatkowo elektronowy wskaźnik dostrojenia. Produkowany był w latach 1956-57 w liczbie 3794 szt..

Polonez

Polonez, zwany też radiolą, jako pierwszy polski odbiornik miał wbudowany gramofon.  Występowały dwa rodzaje skali - z napisem Polonez lub z napisem Radiola. Produkowany był w latach 1956-58 w liczbie ok. 15 tys. szt. Polonez miał chassis, układ elementów i napęd skali takie, jak odbiorniku Mazur a układ elektruczny, jak Mazur I 6281. W opracowaniu Zakłady Radiowe UNITRA-DIORA w Dzierżoniowie ⁽⁸⁾ występuje informacja, że 4 czerwca 1955 roku wyprodukowano w DZWUR milionowy odbiornik radiowy a był nim Polonez.  Z tej okazji dyrektor fabryki wygłosił przemówienie o długości 10 kartek maszynopisu. Zamieszczone tam zdjęcie "skrzynkowania milionowego odbiornika" można zobaczyć na karcie katalogowej Poloneza. Był to przypuszczalnie egzemplarz prototypowy, gdyż produkcja seryjna tego odbiornika miała miejsce w latach 1956-58.

 

Pioniery tranzystorowe

---

W późniejszych latach Diora użyła jeszcze nazwy „Pionier” dla trzech odbiorników. Były to dwa radiobudziki Pionier Re101 i Pionier Re105 oraz odbiornik stereofoniczny klasy popularnej Pionier DSP-102.

 

Ciekawostki z Pionierem w tle

Pionier "Jubileuszowy"

Z okazji wyprodukowania 50-tysięcznego egzemplarza Pioniera, "Diora" w specjalny sposób go udekorowała. Na ściance czołowej widniał napis "Jubileuszowy 50000" oraz data 29.10.1949. Fotografia "Jubileuszowego", wykonana na wystawie zorganizowanej z okazjo 30-lecia istnienia zakładów "Diora" znajduje się na stałej wystawie w Muzeum Miejskim w Dzierżoniowie. Fotografia ta prezentowana była na stronie internetowej firmy "Diora". Zrzut tej strony został wykonany tuż przed jej likwidacją na przełomie XX/XXI w. W 2018 r. jeden z czytelników katalogu oldradio.pl odnalazł Pioniera, który spełnia wszystkie znamiona "jubileuszowego", łącznie z numerem fabrycznym a pomalowany jest na biało. Pracownik dzierżoniowskiego muzeum podejrzewa, że 50-tysięcznych Pionierów było kilka. Dostawali je zwyczajowo: miejscowy sekretarz PZPR, pierwszy sekretarz KC PZPR, pan premier, odpowiedni pan minister, pan dyrektor fabryki oraz ważni władcy lokalni.

Pionier w góralskiej chacie

W ksiązce "40 lat Zakładów Radiowych DIORA"⁽¹⁾ mozna znaleźć informację, że na wystawie w 1951 r. w Katowicach pokazano obraz "Pionier U-1 w chacie góralskiej". Był to symbol wtargnięcia techniki do zacofanych wsi i osiedli. Nie wiemy, jaka to była wystawa. W zachowanych egzemplarzach Pionierów nie spotyka się modeli U-1.

Hymn na cześć Pioniera

Kierowniczka biblioteki zakładowej Zofia Adamczyk napisała hymn na cześć Pioniera, do którego muzyke skomponował dyrygent chóru zakładowego Stanisław Ziółkowski. Refren tego hymnu brzmiał⁽¹⁾:

Jak miłe chwile przy aparacie,
Spędzają wszędzie po pracy ludzie.
To nasza radość w codziennym trudzie,
Kiedy im gra Pionier U-2, Pionier U-2

Więc znów nad pracą pochylmy czoła,
Niech rośnie w Polsce wciąż anten las
Przed nami cel: radio dla mas, radio dla mas!

 

Wykorzystane materiały:

1. 40 lat Zakładów Radiowych Diora, praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Misztala, Dzierżoniów 1985
2. strona internetowa dzierżoniowskiego muzeum: https://mmdz.pl/diora/aga/ (2018-11-01)
3. Fryderyk Topolski  „Wspomnienia i ludzie – kronika wydarzeń”, maszynopis, https://dlibra.karta.org.pl/dlibra/doccontent?id=11137)
4. Przegląd Elektrotechniczny zeszyt 9/10 z 21 października 1947
5. Wiadomości Urzędu Patentowego nr 3 maj-czerwiec 1961
6. dyskusje z Forum miłośników lamp i retro radiotechniki https://www.forum-trioda.pl/
7. J. Trusz W. Trusz, Odbiorniki radiowe, telewizyjne i magnetofony, wyd. WKiŁ 1969
8. M. Maruszewska J. Sawicki, Radiomechanika, wyd. PWSZ 1958
9. Tadeusz Dudź, Zakłady Radiowe UNITRA-DIORA w Dzierżoniowie, wyd. WEMA 1978
10. Stanisław Michno, Katalog wystawy "Magiczna skrzynka", Kazimierz Dolny, 1998

 

Uwaga: Artykuł nie jest jeszcze dokończony. Uzupełnienie informacji i ilustracji trwa.