Strojenie Pioniera

(Artykuł dotyczy strojenia odbiornika przy pomocy selektografu K931.)

• Cel strojenia odbiornika
• Selektograf K-931
• Połączenie selektografu z odbiornikiem
• Strojenie toru pośredniej częstotliwości
• Strojenie heterodyny
• Strojenie obwodów wejściowych
• Uwagi końcowe

W jakim celu stroimy odbiornik?

   Odpowiedź na tytułowe pytanie, skierowana do słuchacza, zwanego dawniej "abonentem", brzmiałaby: "dla zapewnienia jak najlepszego odbioru audycyj radjowych". Odpowiedź nieco bardziej dokładna, to: w celu uzyskania jak najlepszej czułości i selektywności odbiornika.
   Odbiornik superheterodynowy strojony jest przy pomocy jednego pokrętła, połączonego przez układ napędowy z rotorem kondensatora zmiennego. Obrót pokrętła powoduje - w idealnym przypadku - równoczesną zmianę częstotliwości rezonansowej obwodów LC heterodyny i obwodów wejściowych w taki sposób, by różnica tych częstotliwości równa była dokładnie częstotliwości pośredniej. Odbiornik opuszczający wytwórnię spełnia oczywiście te warunki. Po co więc poprawiać po wytwórcy? Może być wiele przyczyn. Mogą nimi być zmiany parametrów elementów LC związane z ich starzeniem się, zmiana pojemności międzyelektrodowych lamp, rozstrojenie związane z wymianą uszkodzonych elementów a często także rozstrojenie przez lekkomyślnego "naprawiacza", który próbował uruchomić nieczynny odbiornik poprzez kręcenie wszystkim, czym kręcić się dało. W artykule opisane jest strojenie odbiornika "Pionier" ale sposób ten może być - z niewielkimi modyfikacjami - zastosowany do każdego, podobnego odbiornika.

Strojenie podzielić można na trzy etapy:

1. Strojenie wzmacniacza p.cz. w celu uzyskania maksymalnego wzmocnienia układu dla częstotliwości pośredniej 465 kHz oraz optymalnego kształtu charakterystyki częstotliwościowej.
2. Skalowanie heterodyny, mające na celu takie ustawienie heterodyny, by częstotliwość odbieranych stacji zgodna była z oznaczeniami na skali odbiornika.
3. Strojenie obwodów wejściowych, by zsynchronizować ich częstotliwość rezonansową z częstotliwością heterodyny.


Obsługa selektografu K931

Selektograf służy do strojenia obwodów rezonansowych. Charakterystyka częstotliwościowa wyświetlana jest podczas strojenia na ekranie przyrządu. Poniżej przedstawiony zostanie krótki opis zasady działania tego przyrządu.
Sygnał, służący do strojenia wytwarzany jest przez multiwibrator. Skokową zmianę zakresów generowanych częstotliwości uzyskuje się przez przełączanie przełącznikiem [1] kondensatorów w obwodzie ładowania a płynną regulację przez zmianę oporności; zgrubnie - potencjometrem [5] i dokładnie - potencjometrem [7]. Przestrajanie wobulatora zsynchronizowane jest z odchylaniem poziomym lampy oscyloskopowej. Wielkość dewiacji można regulować potencjometrem [3]. 

Na schemacie blokowym przyrząd narysowany jest z przełącznikiem trybu pracy [4] ustawionym w pozycji "P" - POMIAR. Wzmocniony sygnał z wobulatora podawany jest wtedy przez wyjście [A] lub [B] na układ strojony. Wyjście [A] wyprowadzone jest przez kondensator kilkaset pF a wyjście  [B] przez kilka pF.
Jeśli ostatnim stopniem badanego układu jest detektor, sygnał wyjściowy z układu doprowadzany jest do przyrządu przez wejście [D] a jeśli nie było detekcji, przez wejście z detektorem wewnętrznym [C] . Następnie sygnał jest wzmacniany i podawany na elektrody odchylania pionowego lampy oscyloskopowej. W ten sposób na ekranie lampy uzyskujemy krzywą, gdzie na osi poziomej jest częstotliwość a na osi pionowej amplituda - czyli charakterystykę przenoszenia badanego układu.

Zastosowany w przyrządzie wobulator nie ma własnego skalowania. Potencjometry [5] i [7] służące do zmiany częstotliwości zakończone są zwykłymi gałkami bez jakichkolwiek wskaźników. Ustalanie częstotliwości wobulatora odbywa się przy pomocy obserwacji na ekranie oscyloskopu sygnału z wobulatora, przepuszczonego przez obwody rezonansowe LC. Podczas skalowania przełącznik trybu pracy [4] ustawiony jest w pozycji "S". Wtedy sygnał z wobulatora - zamiast przez układ badany - dociera do oscyloskopu przez wzorcowe obwody rezonansowe LC. Obwody te są przestrajane przy pomocy pokrętła [6], sprzężonego zespołem przekładni zębatych z kondensatorem zmiennym i precyzyjną skalą zegarową.  Obwody LC umieszczone są na rotorze obrotowego przełącznika zakresów [1] i przełączane równocześnie ze zmianą zakresu częstotliwości wobulatora.

Pokazane na fotografii pokrętło [12], służące do regulacji czułości oscyloskopu  prawdopodobnie nie występuje w fabrycznym wykonaniu przyrządu i zostało dodane przez poprzedniego użytkownika.

Połączenie selektografu z odbiornikiem

? Przyrząd włączamy do zasilania kilkanaście minut przed pomiarami, by ustabilizowały się  warunki pracy.
? Wyjście sygnałowe A łączymy z wejściem badanego układu.
? Wejście oscyloskopu D podłączamy do sygnału po detektorze, np. z górnej końcówki potencjometru siły głosu.
? Masę przyrządu E łączymy z masą odbiornika przez kondensator ok. 1000nF o dużym napięciu przebicia.
? Pokrętłami 8, 10 i 11 ustawiamy ostrą i czytelną linię na oscyloskopie.

"Pionier" jest odbiornikiem z zasilaniem uniwersalnym, na jego chassis może się pojawić napięcie sieci zasilającej. Z tego powodu masa odbiornika jest łączona z masą przyrządu przez kondensator. Będzie to jedyne połączenie masy, nie podłączamy do masy ekranów przewodów doprowadzającego sygnał i sondy pobierającej przebieg wyjściowy.

 
Strojenie wzmacniacza pośredniej częstotliwości

Wyłączenie heterodyny.

W celu wykonania prawidłowych pomiarów należy unieruchomić generator lokalny, np. przez zwarcie do masy siatki triody kondensatorem kilkaset pF. Wygodniej jest to zrobić na przełączniku zakresów, niż na podstawce lampy.
Na rysunku zaznaczono strzałką wyprowadzenie przełącznika, które zwieramy do masy kondensatorem.

Odłączenie obwodów wejściowych.

Aby zapobiec zwieraniu dostarczonego sygnału przez obwody wejściowe, należy je odłączyć. Można to wygodnie zrobić przez odlutowanie kondensatora łączącego przełącznik zakresów z siatką 1 mieszacza. Do  końcówki wylutowanego kondensatora można  podać sygnał z przyrządu.

Poziom dostarczonego sygnału, regulowany pokrętłem [2] nie powinien być za duży, by nie uruchamiać działania ARW. Dla strojenia równocześnie dwóch stopni p.cz. jest to ok. 20% pełnego zakresu. Przy podawaniu sygnału na siatkę 1 drugiej lampy i strojeniu tylko drugiego filtra p.cz. - ok 35% pełnego obrotu potencjometru regulującego napięcie wyjściowe.
Przełącznik zakresów przyrządu ustawiamy na 0,4-0,8MHz, przełącznik rodzaju pracy na SKALOWANIE i pokrętłem [6] ustawiamy na skali częstotliwość 465 kHz a następnie pokrętłami [5] i [7] doprowadzamy wierzchołek krzywej na ekranie oscyloskopu na środek. Po wyskalowaniu przełącznik rodzaju pracy wraca do pozycji POMIAR.
Strojenie odbywa się przez pokręcanie rdzeniami ferrytowymi filtrów p.cz. za taki sposób, by krzywa selektywności uzyskała jak największą amplitudę, miała wierzchołek na środku ekranu i kształt, jaki rysują w uczonych książkach. Do pokręcania rdzeniami nie można używać śrubokręta wykonanego z materiału ferromagnetycznego, gdyż powoduje rozstrojenie obwodów. Rdzenie te są kruche, przy pokręcaniu nie zaleca się używania dużej siły.
Najpierw stroi się drugi filtr p.cz., później pierwszy. Czynności te należy kilkakrotnie powtórzyć, obserwując cały czas krzywą na ekranie.



Strojenie heterodyny

Po zestrojeniu toru p.cz. można przystąpić do strojenia obwodów heterodyny. Przedtem należy oczywiście usunąć kondensator zwierający heterodynę oraz przyłączyć na swoje miejsce wyłączone uprzednio obwody wejściowe. Sygnał z wobulatora włączyć do gniazda antenowego, wyjście z układu do przyrządu pozostaje bez zmian.

Strojenie ma na celu takie ustawienie częstotliwości heterodyny, by stacje odbierane były w tych miejscach, w których oznaczone są na skali. Strojenie przeprowadza się zazwyczaj w dwóch punktach skali, oznaczonych specjalnymi znakami. Dla górnego końca zakresu zmienia się wartość pojemności trymera a dla dolnego - indukcyjność cewki. Skala "Pioniera" oznaczona jest w metrach, stąd na pierwszy rzut oka niełatwo skojarzyć podane niżej częstotliwości z opisami liczbowymi na skali.

Częstotliwości strojenia na poszczególnych zakresach:
- fale długie: 175 kHz i 375 kHz
- fale średnie: 600 kHz i 1400 kHz (w niektórych egzemplarzach dodatkowo 1000 kHz)
- fale krótkie: 6 MHz i 15,2 MHz

Na szkicu obok pokazano umiejscowienie punktów strojenia dla odbiornika Pionier. Dostać się do nich można przez otwory w chassis nad przełącznikiem zakresów. Napisy w kółkach oznaczają rodzaj strojonego elementu - L lub C. Napisy obok - zakres fal i miejsce w układzie, np:
So = Średnie, oscylator;
Dw = Długie, wejściowe;
Ko = Krótkie, oscylator.
Szkic przedstawia widok z góry chassis, po lewej stronie mamy ośkę przełącznika a po prawej eliminator p.cz.

Posługiwanie się przyrządem K931 przebiega następująco (przykład dla fal długich):

• Przełącznik trybu pracy [4] ustawić w pozycji SKALOWANIE, przełącznik zakresów na zakres 0,1-0,2
• Pokrętłem [3] ustawić dewiację na maksimum
• Pokrętłem [6] ustawić na obrotowej skali częstotliwość 175 kHz
• Kręcąc pokrętłem [5] doprowadzić wierzchołek krzywej na środek ekranu, ewentualnie przeprowadzić dokładną korektę pokrętłem [7]
• Wskazówkę na skali odbiornika ustawić w pozycji oznaczonej "L" na rysunku skali, zamieszczonym powyżej
• Przestawić przełącznik [4] w tryb POMIAR, pokrętłem [2] ustawić taką amplitudę, by krzywa była optymalnie widziana na ekranie
• Przez pokręcanie rdzenia cewki Do doprowadzić wierzchołek krzywej na środek ekranu
• Przełącznik trybu pracy [4] ustawić w pozycji SKALOWANIE, przełącznik zakresów na zakres 0,2-0,4
• Pokrętłem [6] ustawić na obrotowej skali częstotliwość 375 kHz
• Kręcąc pokrętłem [5] doprowadzić wierzchołek krzywej na środek ekranu, ewentualnie przeprowadzić dokładną korektę pokrętłem [7]
• Wskazówkę na skali odbiornika ustawić w pozycji oznaczonej "C"
• Przestawić przełącznik [4] w tryb POMIAR
• Przez pokręcanie trymerem Do doprowadzić wierzchołek krzywej na środek ekranu

Wymienione czynności czasem trzeba powtórzyć, gdyż strojenie na jednym końcu zakresu spowodować może nieznaczne odstrojenie na drugim końcu. Analogicznie przebiega strojenie na pozostałych zakresach. Jeśli rdzeń obraca się w korpusie cewki bardzo lekko, po kompletnym zestrojeniu należy go zabezpieczyć przed rozstrojeniem, np przez wpuszczenie kropli rozgrzanej stearyny. 


Strojenie obwodów wejściowych

Jak wynika ze wstępnych rozważań na temat zasady działania odbiornika superheterodynowego, mógłby on działać bez dodatkowych obwodów wejściowych. Jeśli jednak je zastosowano, to też trzeba je zestroić. Obwody wejściowe stroimy podobnie jak heterodynę, zmieniając pojemność trymerów i indukcyjność cewek oznaczonych na szkicu Dw, Sw i Kw. Pamiętać należy, że dla dolnego końca zakresu (niższe częstotliwości) kręcimy rdzeniem cewki a dla górnego - śrubką trymera. Czynności te wykonywane są dla każdego zakresu w tych samych punktach, w jakich strojona była heterodyna.


Uwagi końcowe

Wszystkie wyżej spisane informacje pochodzą z obserwacji własnych. Autor nie zapewnia, że jest to kompletny i dokładny opis strojenia odbiornika a w szczególności nie bierze odpowiedzialności za szkody poczynione przez stroiciela w wyniku zastosowania się do nich.