Diora

DIORA w Dzierżoniowie to pierwsza polska fabryka, produkująca odbiorniki radiowe w okresie po II wojnie światowej. Rozpoczęła działalność w listopadzie 1945 r. pod firmą Państwowa Wytwórnia Odbiorników Radiowych (PWOR). Kolejne nazwy dzierżoniowskiej fabryki to Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych (PFOR), Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych (DZWUR), T-6, Zakłady Radiowe Diora, Unitra-Diora, Diora S.A.

Po zakończeniu działań wojennych Ministerstwo Przemysłu i Handlu przystąpiło do uruchamiania przedsiębiorstw produkujących sprzęt radiotechniczny. Z zadaniem uruchomienia fabryki odbiorników radiowych w Świdnicy wysłany został inż. Wilhelm Rotkiewicz, projektant przedwojennego odbiornika Detefon i wzmacniacza Amplifon. Lepsze warunki dla tego przedsięwzięcia znalazł jednak Rotkiewicz w sąsiednim miasteczku Rychbach. Organizowano tu już Państwową Wytwórnię Lamp Radiowych. W pobliżu, przy ul. Szkolnej 3 (wtedy: Resenbergów 3) znajdowały się opuszczone budynki dawnej fabryki włókienniczej, przejętej w czasie wojny przez firmę Hagenuk-Werk-Kiel, gdzie produkowano sprzęt nawigacyjny i radiostacje dla marynarki wojennej.

Pierwsze osoby, wyznaczone przez CZPE do organizacji i uruchomienia fabryki, przyjechały do Rychbach 8 listopada 1945 r. Byli to: inż. Tadeusz Kiesewetter, dawny oficer łączności Wojska Polskiego, technicy – Edward Jagielak i Bohdan Bańkowski oraz urzędniczka Maria Chojnacka. Wkrótce naczelnym dyrektorem zostaje inż. Wilhelm Rotkiewicz, a dyrektorem technicznym – inż. Tadeusz Kiesewetter.

Równocześnie z PFOR powstaje w Dzierżoniowie Państwowa Wytwórnia Lamp Radiowych (PWLR) i Państwowa Wytwórnia Urządzeń Radiowych (PWUR). Ta ostatnia miała produkować sprzęt dla wojska i najmniej o niej wiemy.

W pierwszych okresie działalności załoga remontowała budynki zakładu oraz naprawiała zwiezione tutaj z bliższych i dalszych okolic odbiorniki, wykorzystując lampy i części pozostawione w piwnicach dawnej niemieckiej fabryki. Pierwszą produkcją był montaż prostego odbiornika reakcyjnego, nazwanego „Ludowy”. Montowany był w obudowach DKE. Jednym z etapów procesu produkcyjnego było usuwanie z obudowy niemieckiego godła z orłem i swastyką. Pracownika, który to robił nazwano „skrobaczem gap”. Kolejnym odbiornikiem był dwuobwodowy, reakcyjny, trzyzakresowy „Srebny Ton”, zwany też „Limuzyną”, montowany w obudowie z Nora Graz GW79. Prezentowany był podczas odbywającej się w maju 1947 r. w Warszawie Wystawy Przemysłu Ziem Odzyskanych. Podzespołów wystarczyło na 2000 „Ludowych” i 350 „Srebrnych Tonów”. Część produkcji otrzymywali pracownicy zamiast wynagrodzenia.

Od początków istnienia fabryka znajduje się pod kontrolą radzieckich służb specjalnych. W czerwcu nadzór nad PFOR przejmuje polski Urząd Bezpieczeństwa, potem Służba Bezpieczeństwa i trwa to do 1989 r. W marcu 1946 r. uruchomiono kuźnię i halę obrabiarek. W tym samym miesiącu zmieniono nazwy miejscowości z Rychbach na Dzierżoniów. W pierwszej poł. 1946 zmieniła się nazwa fabryki z PWOR na PFOR

W październiku 1946 r. otwarto w Dzierżoniowie pierwszą szkołę radiotechniczną w powojennej Polsce. Oprócz typowego programu nauczania w szkole średniej i zawodowej, odbywają się tu kursy dla pracowników PFOR, PWRL i PWUR. Jesienią 1946 r. powstała galwanizernia. Przed zimą 1946 r. uruchomiono kotłownię (wcześniej do ogrzewania służyły tzw. „koksiaki”). Wiosną 1947 r. powstała bakeliciarnia. Pierwszym jej produktem były podstawki do lamp.

W marcu 1947 r. przenosi się do Dzierżoniowa Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego (ZPR)  (mieści się przy ulicy Mickiewicza). Równocześnie przybywa tu wielu przedwojennych fachowców. Przy Zjednoczeniu powstaje Centralne Laboratorium Konstrukcyjne, które mieści się na terenie PROR. Kierownikiem laboratorium został W. Rotkiewicz, który także był prezesem tutejszego oddziału Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Tak więc Dzierżoniów staje się wówczas centrum polskiej radiotechniki.

Na wiosnę 1947 roku delegacja PFOR wyjechała do Szwecji po zakup licencji na produkcję radioodbiornika od firmy Aga-Baltic Radio AB. Było to trzech dzierżoniowskich inżynierów: Wilhelm Rotkiewicz, Tadeusz Kiesewetter i Eugeniusz Brochstein, kierownik działu mechanicznego przedwojennego Elektrita. Zawarto umowę, zgodnie z którą Aga-Baltic ma dostarczyć dokumentację techniczną, narzędzia oraz części do produkcji 30 tys. odbiorników. "Aga" była luksusowym, jak na tamte czasy, trzyzakresowym odbiornikiem superheterodynowym z elektronowym wskaźnikiem dostrojenia. Pierwsze egzemplarze montowane były z części zakupionych w Szwecji, później większość podzespołów pochodziła z produkcji krajowej. Produkowano kilka odmian „Agi” przeznaczonych do użytku domowego a także dla szkół i świetlic oraz do instalacji radiowęzłowych. 

We wrześniu 1947 r. uruchomiono nawijarnię transformatorów. Problemem było zdobycie papieru do izolacji warstw uzwojeń. Stosowano z konieczności gazety impregnowane woskiem. Sytuacje rozwiązało znalezienie w jednej z fabryk ogromnych zapasów przedwojennego papieru transformatorowego, który służył do pakowania cukierków.

W tym samym czasie W. Rotkiewicz i E. Brochsein pracują nad konstrukcją własnego odbiornika radiowego, taniego i dostępnego dla masowego użytkownika. I tak w 1948 r. powstał pierwszy polski radioodbiornik - Pionier. Produkcja rusza 3 sierpnia, wkrótce potem Pionier jest prezentowany na Wystawie Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, która trwała od lica do 31 października 1948 r. Pionier był w różnych odmianach wyprodukowany w liczbie ponad miliona egzemplarzy. Konstrukcja Pioniera przetrwała pod nazwą Promyk aż do roku 1967.

Jesienią 1948 r. rozszerzono nawijalnię transformatorów o oddział cewek w.cz. Oficjalne oddano ten oddział do eksploatacji 22 lipca 1949 r. Przypuszczalnie wtedy pojawił się Pionier (49b), w którym zrezygnowano z cewek stosowanych w odbiornikach Aga (oscylator, obwody wejściowe, filtry p.cz.) i zastosowano własne cewki oraz zintegrowany przełącznik zakresów.

W styczniu 1949 r.  Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego ulega likwidacji a PFOR zmienia nazwę na Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych (DZWUR).

W kwietniu 1957 r. fabryka w Dzierżoniowie, nosząca wtedy nazwę T-6,  ogłosiła konkurs na nazwę i znak firmowy. Wygrała nazwa DIORA, będąca anagramem słowa RADIO. Znak firmowy Diory widniał odtąd na ściankach frontowych lub tylnych produkowanych tu wyrobów. W sumie opracowano i wdrożono do produkcji kilkadziesiąt modeli odbiorników radiowych.

W styczniu 1964 r. duża część zakładu została zniszczona wskutek pożaru. Zniszczone zostały pomieszczenia produkcyjne, laboratorium, biuro konstrukcyjne a w nim dokumentacja wyrobów. Produkcję udało się bardzo szybko przywrócić, przerwa trwała tylko miesiąc.

Próba skompletowania spisu ważnych produktów w historii fabryki:

• 1947 – licencyjna Aga
• 1948 – własna konstrukcja, odbiornik uniwersalny Pionier
• 1950 – Pionier B, pierwszy odbiornik z zasilaniem bateryjnym;
• 1952 – Mazur, kontynuacja układu elektrycznego Pioniera U z zastosowaniem transformatora sieciowego i lamp serii "E";
• 1955, Polonez - pierwszy polski odbiornik z gramofonem. Jeden z egzemplarzy Poloneza został milionowym odbiornikiem wyprodukowanym w Dzierżoniowie.
• 1956 – Śląsk, pierwszy odbiornik, w którym obrotowy przełącznik zakresów zastąpiony został przełącznikiem klawiszowym a równocześnie pierwszy odbiornik z zakresem UKF (na przystawce superreakcyjnej);
• 1957 – Nokturn i Sonatina, odbiorniki uniwersalne z układem Pioniera U i klawiszowym przełącznikiem zakresów.
• marzec 1958 – Wyprodukowano 2,5 milionowy odbiornik, była to Symfonia. Został przekazany przodującej szkole podstawowej nr 3 w Dzierżoniowie (wg (1) str. 22).
• 1959 – Calypso, odbiornik wyposażony w pełny tor FM;
• 1960 – Kos, odbiornik montowany na płytce drukowanej;
• 1961 – Diora rozpoczyna produkcję telewizorów, pierwszym był 17-calowy Aladyn
• 1965 – Krokus, pierwszy przenośny odbiornik Diory zbudowany na tranzystorach. Miał możliwość zamontowania w samochodzie. Równocześnie pierwszy w kraju odbiornik przenośny z zakresem fal krótkich.
• 1969 – Pierwszy odbiornik przenośny Diory z zakresem UKF. W tym samym roku pojawia się Izabella z Eltry.
• 1969 – Diora przestaje produkować telewizory. Wykonano ich 600 tys. sztuk. Równocześnie przejmuje z ZRK produkcję wytwarzanych tam dotychczas radioodbiorników.
• 1972 – Pierwszy odbiornik samochodowy Safari.
• 1972 – Meluzyna, pierwszy polski radioodbiornika klasy Hi-Fi, zbudowany na 43 tranzystorach. Stereofoniczny tuner i wzmacniacz w oddzielnych skrzynkach;
• 1973 – Elizabeth, nowoczesny odbiornik opracowany we współpracy z japońską firmą Tokyo-Sanyo Electric Co. Ltd. Po raz pierwszy zastosowano w nim układy scalone, układy grubowarstwowe, diody LED, filtry ceramiczne;
• 1975 – Diora uruchamia produkcję odbiorników samochodowych w Zakładzie P-3 w Wałbrzychu (dawna Spółdzielnia Inwalidów „Elektrochem”);
• 1975 – Klawesyn, ostatni odbiornik lampowy z Diory;
• Styczeń 1976 – z taśmy zszedł 10-milionowy odbiornik radiowy, Elizabeth Hi-Fi.
• 1976 – Uruchomienie Zakładu T-62 w Nowej Rudzie, produkującego odbiorniki przenośne (d. Zakłady Koronkarskie, produkujące wówczas opakowania).
• 1976 - Amator stereo,- "wymarzone radio dla każdego", przez wiele lat był najpopularniejszym standardowym radioodbiornikiem stereofonicznym. W zmienionych wersjach był produkowany do roku 1985.
• 1976 – Liczba wyprodukowanych egzemplarzy sprzętu elektronicznego przekroczyła milion sztuk rocznie.

Oprócz odbiorników radiofonicznych Diora produkowała na przełomie lat 50-tych i 60-tych radiostacje dla wojska, a także odbiorniki telewizyjne (m.in. Aladyn, Tosca, Szecherezada), zestawy elektroakustyczne typu „wieża”, a w połowie lat 90-tych magnetowidy.

Koniec lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte to produkcja tzw. zestawów wieżowych, składających się z oddzielnych segmentów: odbiornika (tuner), wzmacniacza, magnetofonu kasetowego i gramofonu, a później także odtwarzacza płyt CD.

1971 – Zmiana nazwy fabryki na Zakłady Radiowe UNITRA-DIORA.

W 1989 r. Przedsiębiorstwo Państwowe Zakłady Radiowe DIORA zostało przekształcone w spółkę akcyjną DIORA S.A.

W latach 90. XX w. zastosowano w produkowanym sprzęcie technikę mikroprocesorową (wieża serii 500, odbiorniki z syntezą częstotliwości, zdalne sterowanie). Lata dziewięćdziesiąte to także produkcja magnetowidów VHS (MVD-101, MVD-200), tunerów do odbioru telewizji satelitarnej oraz odbiorników telewizyjnych (OTVC-100, OTVC-200). Koniec lat dziewięćdziesiątych to także początek końca tej zasłużonej dla polskiej radiotechniki fabryki. Ze spółki wyodrębniono kilka mniejszych spółek (Dionar, Diotech, Diora-serwis), a sama spółka-matka ogłosiła upadłość.

Czy nasze wyroby są nowoczesne? - artykuł z biuletynu zakładowego.

Ostatnia spotkana w Internecie oferta fabryki (rok 2000), to automaty do sprzedaży konfekcjonowanych drobiazgów. Ostatnia strona internetowa Diory z 31 grudnia 2000 r. (kopia w archiwum oldradio.pl).

Co pozostało z Diory w 2018 roku?

Materiały źródłowe:

1. 40 lat Zakładów Radiowych Diora, praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Misztala, Dzierżoniów 1985
2. Strona internetowa dzierżoniowskiego muzeum: https://mmdz.pl/diora/aga/ (2018-11-01)
3. Fryderyk Topolski „Wspomnienia i ludzie – kronika wydarzeń”, maszynopis, https://dlibra.karta.org.pl/dlibra/doccontent?id=11137)
4. Przegląd Elektrotechniczny zeszyt 9/10 z 21 października 1947
5. Wiadomości Urzędu Patentowego nr 3 maj-czerwiec 1961
6. Tadeusz Dudź, Zakłady Radiowe UNITRA-DIORA w Dzierżoniowie, wyd. WEMA 1978

[Artykuł jest ciągle w trakcie opracowania]