[ zebrane różne notatki - do uporzadkowania i uzupełnienia ]
Przedmiotem opracowania są odbiorniki radiofoniczne stacjonarcne, produkowane w Polsce po roku 1945. Były one też nazywane domowymi lub stołowymi ale dla użytkownika było to po prostu radio. Wytwarzały je głównie dwie fabryki: Diora w Dzierżoniowie i ZRK w Warszawie. Fabryki te w ciągu kilkudziesięciu lat zmieniały nazwy. Kolejne nazwy Diory to Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych (PFOR), Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych (DZWUR), T-6, Zakłady Radiowe Diora (Diora to anagram wyrazu radio), Unitra-Diora, Diora S.A. W opracowaniu będzie używana najbardziej znana nazwa, czyli po prostu Diora. Ewolucję nazw przechodziła też warszawska fabryka, Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka, przez pewien czas oznaczona symbolem T-3, dla której użyjemy wszędzie skrótu ZRK.
Odbiornik domowy z tego okresu charakteryzują następujące cechy: jest przeznaczony do wykorzystania w stałym miejscu (nie do przenoszenia), ma wbudowany głośnik, stoi stabilnie na podłożu (trudno go przewrócić), jest zasilany z sieci. Ten ostatni warunek nie jest spełniony w kilku modelach, w których celowo zastosowano tylko zasilanie bateryjne. Były one przeznaczone dla terenów niezelektryfikowanych (Pionier B, Juhas, Malwa) lub do użytkowania w pomieszczeniach bez instalacji elektrycznej (Clivia, Rytm). Odbiorniki domowe były zazwyczaj trzyzakresowe, odbierały fale długie, średnie i krótkie (D-S-K), później także z zakresem UKF (D-S-K-U).
Przy omawianiu kolejnych modeli będzie zwracana uwaga na elementy aktywne zastosowane we wzmacniaczu mocy, gdyż można je uznać za charakterystyczną cechą dla etapów rozwoju radiotechniki. Była to początkowo lampa, zwana lampą głośnikową, potem kolejno tranzystory germanowe, tranzystory krzemowe i układy scalony.
Wszystkie opisywane modele były odbiornikami superheterodynowymi. Okres ich produkcji to lata od 1947 do lat 90. XX wieku. Jako, że całe opracowanie dotyczy XX wieku, w dalszej części tekstu nie będzie to powtarzane. Podane przy tytułach akapitów daty są rokiem rozpoczęcia produkcji.
Początki radiotechniki po roku 1945
Odbiorniki z odzysku (1946-47)
Powstało ich ok. 2000 szt. Układ oparty był na niemieckich DKE lub VE-301. Mógł mieć zasilanie sieciowe lub bateryjne.
Składaki z pozostałości poniemieckich (1946-47)
W 1946 r. powstała Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych („PFOR”) podległa pod Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego. W pierwszych okresie działalności załoga remontowała budynki zakładu oraz naprawiała zwiezione tutaj z bliższych i dalszych okolic odbiorniki.
Pierwszym produktem PFOR był jednoobwodowy odbiornik "Ludowy". Montowano go w niemieckich obudowach bakelitowych DKE38 i VE-301, z których zeskrobywano swastykę. W tym czasie funkcjonuje w fabryce stanowisko "skrobacza gap" (gapą nazywany był umieszczony na radiach orzeł ze swastyką). Przy montażu wykorzystano lampy pozostawione przez Niemców w piwnicach oraz części pozyskane ze starych odbiorników. Część produkcji otrzymywali pracownicy zamiast wynagrodzenia. Liczba złożonych egzemplarzy wyniosła ok. 2000 szt. Bardziej rozbudowaną konstrukcją był dwuobwodowy odbiornik o nazwie "Srebrny Ton" lub "Limuzyna" zmontowany w liczbie ok. 350 szt. Produkcję szybko zakończono, gdyż wyczerpały się zapasy podzespołów z odzysku.
 |
 |
 |
 |
| Ludowy DKE38 | Ludowy VE-301 | Limuzyna, Srebrny Ton | Wnętrze Limuzyny |
Pierwsze odbiorniki licencyjne (EBL21, 1947-48)
Na wiosnę 1947 r. inż. Wilhelm Rotkiewicz, dyrektor PFOR oraz inż. Eugeniusz Brochstein, przed wojną kierownik działu mechanicznego w fabryce „Elektrit” wyjechali do Szwecji w sprawie zakupu licencji na odbiornik "AGA". Zawarto umowę, zgodnie z którą AGA ma dostarczyć dokumentację techniczną, narzędzia oraz części do produkcji 30 tys. odbiorników. "AGA" była luksusowym, jak na tamte czasy, trzyzakresowym odbiornikiem superheterodynowym z elektronowym wskaźnikiem dostrojenia.
Pierwsze egzemplarze licencyjnego radia, nazwanego AGA RSZ-47 zostały wyprodukowane jeszcze w 1947 r. przez Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne PZT, znane przed wojną z m.in. odbiorników Echo, Detefon i wzmacniacza Amplifon. Montowane były z części zakupionych w Szwecji, później większość podzespołów pochodziła z produkcji krajowej. W PZT powstawał również w 1948 r. Orion RSZ-48 na licencji węgierskiej. PZT przekształcono na przełomie lat 1949/50 w Zakłady Wytwórcze Urządzeń Telefonicznych im. Komuny Paryskiej (ZWUT) i odtąd zaprzestały wytwarzania odbiorników. Później AGA produkowana była do początku lat 50. przez Diorę i ZRK.
Odbiornik montowany był na chassis z blachy ocynkowanej, do którego za pomocą bocznych płyt mocowano stalową podstawę skali, cokół wskaźnika dostrojenia i oprawki żarówek. W sumie stanowiło to dość solidną i ciężką konstrukcję przestrzenną. Z przodu drewnianej obudowy znajdował się duży, okrągły głośnik z elektromagnesem, osłonięty ochronną tkaniną, czasem także ozdobną kratką. Nad głośnikiem umieszczona była szklana skala z nazwami stacji, ustawiona ukośnie. Z prawej strony skali znajdowała się dodatkowa wskazówka, informująca o ustawionym zakresie fal a obok niej - w niektórych modelach – wskaźnik dostrojenia zwany magicznym okiem. U dołu, poniżej głośnika znajdował się po lewej stronie potencjometr siły głosy z wyłącznikiem i przełącznik barwy tonu a po prawej stronie przełącznik zakresów i pokrętło strojenia. Gałki pokręteł i przełączników miały unikalny kształt, nie do pomylenia z innymi odbiornikami.
Produkcja masowa trwała do 1949 r. W sumie w ciągu trzech lat produkcja wyniosła ponad 25 tys. szt. Z dokumentów PFOR wynika, że w 1950 r. wyprodukowano dodatkowo ok. 60 szt. a w dwóch kolejnych latach 3 sztuki.
Produkowano kilka odmian „Agi” przeznaczonych do użytku domowego a także dla szkół i świetlic do instalacji radiowęzłowych. Jedna z odmian Agi, służąca do obsługi małych radiowęzłów RSZ-F-8W miała wzmacniacz na dwóch lampach EBL21 w układzie przeciwsobnym. Spotyka są też egzemplarze AGA RSZ-50 pochodzące z Zakładów Wytwórczych Materiałów Teletechnicznych w Warszawie (T-13). Na przełomie lat 40. I 50. nazwy zakładów produkcyjnych były utajnione i na odbiornikach pojawiały się tylko symbole np. T-3, T-6, itp.
 |
 |
 |
|
| AGA RSZ-50 | Ludowy VE-301 | Limuzyna, Srebrny Ton | . |
Pionier (1948-1958)
Pionier to pierwsza powojenna konstrukcja polskiego odbiornika. Konstrukcję opracował w 1948 r. zespół Wilhelma Rotkiewicza, twórcy m.in. przedwojennego „Detefona”.) Z założenia miało to być radio tanie i dostępnego dla masowego użytkownika. Układ elektryczny zbliżony do Philipsa 203 z 1941 r. wykorzystywał nowoczesne wówczas lampy z cokołami loctal. Były to dwie lampy UCH21, UBL21 i UY1N.
Obudowę stanowiła estetyczna i trwała skrzynka z bakelitu, wykonana w tutejszej bakeliciarni. Były obudowy z pionowymi lub poziomymi szczebelkami na osłonie głośnika. Głośnik magnetoelektryczny ze stałym magnesem umieszczony po lewej stronie ścianki czołowej i osłonięty tkaniną ochronną. Po prawej stronie znajdowała się kwadratowa skala z nazwami stacji i obrotową wskazówką. Pod skalą po lewej stronie umieszczony był potencjometr z wyłącznikiem a po prawej stronie pokrętło strojenia (zewnętrzna gałka) i przełącznik zakresów (wewnętrzna gałka z prostokątnym uchwytem).
Odbiornik miał trzy zakresy fal: długie, średnie i krótkie. Te ostatnie – w szerokim zakresie od 16 do 49 m. W późniejszych latach zakres krótkich zawężono do 31-49m, żeby utrudnić w Polsce odbiór stacji Wolna Europa.
 |
 |
 |
 |
 |
| Pionier z roku 1948 | Pionier '48, ścianka tylna | Pionier '48, wnętrze | Pionier '48, wnętrze | Pionier '48, wnętrze |
Na tylnej ściance umieszczone były gniazda anteny i uziemienia oraz przełącznik napięcia zasilania. Pionier mógł być zasilany prądem stałym lub zmiennym z sieci o napięciu 110V, 127V i 220V. Odbiorniki o takim rodzaju zasilania nazywano uniwersalnymi. Charakterystyczną cechą odbiorników uniwersalnych był brak transformatora sieciowego i szeregowe połączenie włókien żarzenia lamp.
Pionier produkowany był w kilku odmianach: U, U2, U-II, U3. Od roku 1951 Pioniera montowano też w drewnianych skrzynkach, takich, jak dla późniejszego Mazura.
29 października 1949r. wyprodukowano 50-tysięcznego Pioniera. Egzemplarz został pomalowany na biało a na ściance czołowej widniał napis "Jubileuszowy 50000" oraz data. W latach 1948 – 1958 wyprodukowano ponad milion sztuk Pionierów.
 |
 |
 |
||
| Pionier U2 z roku 1951 | Pionier U2, ścianka tylna | Pionier U2, wnętrze | . | . |
Mazur (1952-1958)
1 stycznia 1949 r. zlikwidowano Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego, któremu podlegała PFOR. W jego miejsce powołano przedsiębiorstwo pod nazwą: Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych – T6.
Produkcję Mazura rozpoczęto w roku 1952. Był to trzeci z kolei, a drugi całkowicie polski odbiornik produkowany w Dzierżoniowie. Układ elektryczny wzorowany był na Pionierze. W odróżnieniu od Pioniera, odbiornika o zasilaniu uniwersalnym, w Mazurze zamiast lamp serii U zastosowano lampy serii E oraz transformator sieciowy. Transformator zwiększał bezpieczeństwo użytkowania, izolując odbiornik od sieci zasilającej ale eliminował możliwość zasilania odbiornika z sieci prądu stałego. Pozostał natomiast przełącznik napięć zasilania: 220V, 127V i 110V.
Niemal niezmienione w porównaniu z Pionierem pozostało chassis, z modyfikacjami w okolicy części zasilającej, gdzie w miejsce opornika redukcyjnego i lampy prostowniczej trafił transformator. Po wstawieniu transformatora brakło na chassis miejsca na lampę prostowniczą AZ1, ustawiono ją wysięgniku blaszanym ponad transformatorem.
Mazur był montowany w drewnianych skrzynkach o kształcie zbliżonym do bakelitowej obudowy Pioniera. Wewnętrzny układ skrzynki był taki, że można było tam umieścić chassis wraz ze skalą zarówno Mazura, jak i Pioniera. Było kilka wariantów obudowy: z rogami kanciastymi lub zaokrąglonymi, ze szczebelkami krótki lub długimi, itp.
Identyczne, jak w Pionierze było też rozmieszczenie elementów na ściance czołowej. Zmiany niewidoczne gołym okiem, to przełącznik barwy tonu, umieszczony w osi z potencjometrem na zewnętrznym pokrętle oraz czteropozycyjny przełącznik zakresów, uwzględniający wybór odtwarzania z gramofonu.
Na tylnej ściance oprócz gniazd anteny i uziemienia znalazły się gniazda do podłączenia gramofonu. Charakterystycznym elementem w widoku od tyłu było wycięcie w listwie u góry obudowy, po prawej stronie, aby przy wyjmowaniu chassis zmieściła się wysoka lampa prostownicza.
Wyjątkową odmianą Mazura był Mazur-Lux. Zaprojektowano dla niego obudowę o ciekawym kształcie oraz okrągłą skalę. Wnętrze pochodziło z klasycznego Mazura. Był produkowany w latach 1955-57 w licznie 55 tys. sztuk.
Promyk 6171
Juhas
Juhas 6071
Romans
Barkarola
/ ponizej treść powtórzona - do połączenia z całością /
Pionier i odbiorniki uniwersalne (UBL21, 1948-68)
W roku 1948 powstał projekt pierwszego po wojnie polskiego odbiornika. Autorami byli inż. W. Rotkiewicz i inż. E. Brochstein. Był to Pionier, odbiornik superheterodynowy, uniwersalny, trzyzakresowy. „Uniwersalny” oznacza tu możliwość zasilania z sieci prądu zmiennego i stałego. Dopuszczalne były dwie wartości napięcia zasilania: 220V lub 125V. Odbiorniku nie miał transformatora sieciowego. Odpowiednie wartości napięć zasilających oraz prądu w obwodzie żarzenia lamp osiągane były przez równoległe lub szeregowe połączenie włókien żarzenia oraz za pomocą oporników redukcyjnych. Układ elektryczny oparty został na nowoczesnym schemacie, zastosowanym przez Philipsa w roku 1941 w odbiorniku 203U. W październiku 1949 r. wyprodukowano egzemplarz z kolejnym numerem 50000 a łączna liczba wyprodukowanych Pionierów przekroczyła 1,5 miliona. Początkowo obudowy były bakelitowe. W fabryce powstał wtedy nowy wydział nazywany „bakeliciarnią”. Pionier był bardzo rozpoznawalny. Na przedniej ściance znajdował się po lewej stronie głośnik maskowany płótnem i pionowymi lub poziomymi szczebelkami a po prawej kwadratowa skala zegarowa. Gałka pod skalą gałki po lewej służyła jako wyłącznik oraz do regulacji siły głosu, gałka po prawej miała dwa pokrętła umieszczone współosiowo: wewnętrzne do zmiany zakresów a wewnętrzne do strojenia. Następcą Pioniera w 1957 r. był Promyk. Nie miał on już skali zegarowej lecz skalę poziomą, gałki po obu stronach a głośnik nad skalą. Nieco później powstały Nokturn i Sonatina z klawiszowym przełącznikiem zakresów pod skalą. Odbiorniki uniwersalne produkowane były w Polsce – wyłącznie w Dzierżoniowie - aż do roku 1968. Ostatnim był Promyk 20402.
Zakresy fal długich i średnich we wszystkich odmianach bywały podobne. Zakres fal krótkich zawężono w roku 1954 (znikły większe częstotliwości). Związane to było z wydaną przez Urząd Rady Ministrów w czerwcu 1953 r. ściśle tajną Uchwałą nr 418, w której zobowiązywano Ministra Przemysłu Maszynowego do wprowadzenia w produkcji odbiorników radiowych odpowiednich zmian konstrukcyjnych, w wyniku których odbieralność w zakresie fal krótkich byłaby jedynie w paśmie od 31 do 51 m. W rozporządzeniu wymienione są z nazwy odbiorniki Pionier i Aga. Zakres ten miał obowiązywać również w odbiornikach wprowadzanych do produkcji w przyszłości. Zmiany te wprowadzono w celu utrudnienia odbioru polskojęzycznych audycji, nadawanych z zagranicy (Wolna Europa, Głos Ameryki, Radio Londyn), słyszalnych dobrze w pasmach 16 i 25 m.
Pioniery produkowane w okresie od połowy 1953 do końca 1956 r. mały na skali zamiast Katowice nazwą miasta Stalinogród, wprowadzoną tuż po śmierci Józefa Stalina.
Mazur i następcy (EBL21, 1952-65)
Odbiorniki uniwersalne, wciąż produkowane aż do lat 60. wypierane były przez radia z zasilaniem wyłącznie z sieci prądu przemiennego. Można było w nich zastosować transformator, co zwiększało bezpieczeństwo użytkowania oraz pozwalało zastosować lampy o jednakowym napięciu żarzenia. Były to lampy serii E-21 na cokole loctal, zwanym tez szpilkowym, wprowadzone w 1941 r. przez Philipsa. W Polsce używane były już w licencyjnych Agach i Orionie. Diora wykorzystała je we własnym projekcie w 1952 r. w Mazurze a ZRK w 1954 r w Syrenie. Używane były przez obu producentów do poł. lat 60., w Diorze były to Czardasz, Podhale, Kaprys, Tango, Rondo i Romans a w ZRK modele Stolica, Wola i Etiuda. W odbiorniku Podhale pojawił się po raz pierwszy zakres fal ultrakrótkich UKF oraz klawiszowy przełącznik zakresów, zamiast obrotowego. Był to odbiornik wysokiej klasy. Miał dużą skrzynkę z dwoma dużymi głośnikami, fale średnie i długie podzielone na dwa podzakresy, możliwość zaprogramowania stacji lokalnej włączanej jednym klawiszem, oddzielną regulację barwy głosu dla tonów wysokich i niskich, elektronowy wskaźnik dostrojenia. W ofercie ZRK ekskluzywnym modelem była Etiuda. Nie miała jeszcze zakresu UKF, ale zastosowano w niej po raz pierwszy antenę ferrytowa do odbioru na falach długich i średnich. Zapewniało to mocny i czysty odbiór bez potrzeby użycia anteny zewnętrznej.
Liczny asortyment Diory stanowiły odbiorniki z gramofonem: Polonez, Śląsk, Preludium, Poemat, Symfonia, Serenada, Menuet, Barkarola. Lampę EBL21 wykorzystały też zakłady Fonika z Łodzi w swoim pierwszym gramofonie ze wzmacniaczem Karolinka.
Lampy EL84 (1958 – 1966)
Lampę EL84 wprowadził Philips w 1953 r. Była najpopularniejszą lampą we wzmacniaczach akustycznych i po 70 latach od premiery jest nadal stosowana, np. we wzmacniaczach gitarowych. Po raz pierwszy w kraju zastosowały ją ZRK w 1958 r. w odbiornikach Bolero, Tatry a Diora w 1960 r. w odbiorniku Calypso. Odbiorniki z tej grupy miały duże skrzynki z dużymi głośnikami, gdyż lampa EL84 pozwalała uzyskać moc wzmacniacza ok 5W. Wszystkie miały klawiszowy przełącznik zakresów i antenę ferrytową dla zakresów fal D-S. W sumie powstało ok. 30 modeli, z których najczęściej spotykanymi były Ramona, Rumba i Boston z Diory, Rapsodia, Karioka i Turandot z ZRK. Calypso był pierwszym w kraju odbiornikiem z superheterodynowym odbiorem na zakresie UKF. Wymieniony wcześniej OR Podhale miał układ superreakcyjny, nie zapewniający pełnego wykorzystania zalet odbioru FM. Zakres UKF miała odtąd większość produkowanych odbiorników. Do nielicznych wyjątków należały Tatry i Rapsodia.
Powstało też kilka odbiorników z gramofonem: Aida z ZRK, Koncert, Sonata i Aria z Diory.
Lampy ECL82 (1960-1967)
W 1958 r. Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka dostały od najwyższych władz partyjnych i państwowych zadanie zaprojektowania i wyprodukowania popularnego, taniego, nowoczesnego i oszczędnego odbiornika radiowego. Sukcesem projektantów było wykonanie opracowania konstrukcyjnego jesienią 1958 r. w niespełna 3 miesiące. Sukcesem pionu produkcyjnego ZRK było wykonanie serii próbnej - w myśl podjętego zobowiązania dla uczczenia zjazdu - 10 marca 1959 r., w dniu rozpoczęcia III Zjazdu PZPR. Od serii próbnej do prawdziwej produkcji seryjnej minął rok i w 1960 r. do odbiorców trafił odbiornik Figaro. Zastosowano w nim podwójna lampę ECL82 z 1955 r., stanowiącą kompletny wzmacniacz małej częstotliwości dla niewielkich odbiorników. Również w 1960 r. Diora zastosowała ELC82 w odbiorniku Kos. Lista modeli z tą lampą jest długa i liczy prawie 40 pozycji. Zamyka ją powstały w 1967 r. Irys, produkowany początkowo w ZRK a później przez Diorę.
Lampy ECL86 (1965 – 1972)
Odbiorniki z lampą ECL86 zadebiutowały w ZRK, były to nieszczególnie znane Domino, Beta, K101 i Goplana Lux. Po 1966 r. ZRK nie produkowały już odbiorników stołowych. Odtąd monopolistą w tej dziedzinie jest Diora, w związku z czym nie będzie już podawany producent. W kolejnych latach powstało wiele popularnych modeli, m.in. Kankan, Sarabanda II, Relax. Kariera lamp w odbiornikach radiowych zakończyła się na modelach DML, czyli Domowy Monofoniczny Lampowy: DML-301, 302, 303, DML-305 Piano i DML-306 Klawesyn, który był ostatnim polskim odbiornikiem lampowym.
Bateryjne lampowe
Diora: Pionier B, Juhas; ZRK: Malwa (lamp-tranz), Barbara bat, Barbara II bat, Figaro bat.